ტოლერანტობის და მრავალფეროვნების ინსტიტუტი

საბჭოეთი და რელიგია

ავტორი: ნუგზარ პაპუაშვილი

საბჭოთა ხელისუფლებისა და მისი რეჟიმის იდეოლოგიად იმთავითვე კომუნიზმი და ათეიზმი დამკვიდრდა. ამის გამო გაბატონდა აზრი კომუნიზმისა და ათეიზმის განუყოფლობის შესახებ. იმის მიუხედავად, ეს ორი მოვლენა შინაგანი ბუნებით არის ერთმანეთთან დაკავშირებული თუ სხვა მიზეზით, უდავოა შემდეგი: მარქსიზმ-ლენინიზმისეული ათეიზმი საბჭოთა სისტემის მოუცილებელი ნაწილი იყო ამ სისტემის შექმნიდან მისი არსებობის ბოლო ფაზამდე.

ამასთანავე, ფაქტია, რომ საბჭოთა რეჟიმისა და მთავრობის დამოკიდებულებას რელიგიასა და ეკლესიასთან წინააღმდეგობრიობა, არაერთფეროვნება, ცვალებადობა, ტენდენციურობა და ცალმხრივობა ახასიათებდა.    

ლენინელები და საბჭოთა იდეოლოგები გვიმტკიცებენ (და წყაროებსაც ასახელებენ): „ლენინი ყოველთვის გვაფრთხილებდა, რომ რელიგიასთან ბრძოლის დროს ადგილი არ ჰქონოდა ძალადობას, მორწმუნეთა რელიგიური გრძნობების რაიმე შეურაცხყოფას“ (გ. სახაროვი, „ვ. ი. ლენინი რელიგიის შესახებ“, „ახალგაზრდა სტალინელი“, 1960, 1. IV, #11, გვ. 2). ის გვასწავლიდა, „არ დაგვეცინა და აგდებულად არ მოვქცეოდით მორწმუნეებს“ (თეიმურაზ ფანჯიკიძე, „ვ. ი. ლენინი რელიგიის შესახებ“, „თბილისის უნივერსიტეტი“, 1980, 2-3. IV, #13, გვ. 3). გამოდის, ლენინი იცავდა მორწმუნეთა რელიგიურ გრძნობებს და, მაშასადამე, მომხრე იყო სასჯელისა ამ გრძნობების რაიმე ფორმით შეურაცხყოფისათვის.

ამის პარალელურად ცნობილია დოკუმენტები, რომელთა თანახმად, ლენინი „მორწმუნეთა რელიგიურ გრძნობებს“ ყველაზე უხეში ფორმით შეურაცხყოფდა. ერთ-ერთ ასეთ დოკუმენტში ის მოუწოდებს ძალოვან დაწესებულებებს, ყოველგვარი ნებართვის გარეშე შევიდნენ ეკლესიებსა და მონასტრებში, მოითხოვონ ფასეული საკულტო საგნები და საჭიროების შემთხვევაში ისინი ძალის გამოყენებით გამოიტანონ, მეტიც, ტყვიაც კი დაახალონ მოწინააღმდეგეებს. ეს დოკუმენტი სინამდვილეში განკარგულებაა, რომელიც ცნობილია „საეკლესიო ფასეულობათა ამოღების დეკრეტის“ სახელით.

ამ დეკრეტს მორწმუნეების არა ერთი და ორი შეუპოვარი წინააღმდეგობა მოჰყვა. მათ შორის გამორჩეული ადგილი უჭირავს აჯანყებას, რომელიც 1922 წლის იანვარს მოხდა ქალაქ შუიაში. ამ დროს უკრაინასა და რუსეთის ცენტრალურ რეგიონებში შიმშილი მძვინვარებდა. აღნიშნული ანტიეკლესიური ღონისძიების მეშვეობით საბჭოთა რეჟიმს ეკონომიკური პრობლემების მოგვარებაც უნდოდა.

აი, რას სწერდა და რა მითითებებს აძლევდა ბელადი პოლიტბიუროს 1922 წლის 10 თებერვალს: „სწორედ ახლა და მხოლოდ ახლა, როდესაც ზოგან დამშეულნი ჭამენ ადამიანებს, ხოლო გზებზე ყრია ასობით, თუ არა ათასობით, გვამი, ჩვენ ძალგვიძს (და ამიტომაც უნდა) ჩავატაროთ საეკლესიო ფასეულობათა ამოღება გააფთრებული და დაუნდობელი ენერგიით, უკან არ დავიხიოთ და ჩავახშოთ წინააღმდეგობა... რადაც უნდა დაჯდეს, ჩვენთვის აუცილებელია, ჩავატაროთ საეკლესიო ფასეულობათა ამოღება ყველაზე გადამჭრელი და ყველაზე სწრაფი გზით, რითაც ჩვენ უზრუნველვყოფთ რამდენიმე ასეული მილიონი ოქროს მანეთის ოდენობის ფონდს (უნდა გავიხსენოთ ზოგიერთი მონასტრისა და ლავრის გიგანტური ქონება)... ამიტომ ვამბობ დაბეჯითებით, რომ ჩვენ სწორედ ახლა უნდა გადავიხადოთ ყველაზე გაბედული და დაუნდობელი ბრძოლა შავრაზმელ სამღვდელოებასთან... პროცესი შუიელი მეამბოხეებისა, რომლებიც წინააღმდეგობას უწევენ დამშეულთა დახმარების საქმეს, ჩატარდეს მაქსიმალური სისწრაფით და უთუოდ დამთავრდეს ქ. შუიის ყველაზე გავლენიანი და სახიფათო შავრაზმელი ძალების დიდი ოდენობის დახვრეტით... დაიხვრიტონ მეამბოხენი არა მარტო ამ ქალაქიდან... თვით პატრიარქ ტიხონს, ვფიქრობ, მიზანშეწონილია, რომ ხელი არ ვახლოთ, თუმცა იგი, უეჭველია, სათავეში უდგას მონათმფლობელთა მთელ ამ ამბოხებას. მის შესახებ უნდა მივცეთ საიდუმლო დირექტივა სახელმწიფო პოლიტსამმართველოს, რათა ამ მოღვაწის ყოველგვარ ურთიერთობას რაც შეიძლება ზუსტად და დაწვრილებით ადევნონ თვალყური და გამოამჟღავნონ სწორედ მოცემულ მომენტში... რეაქციული სამღვდელოების რაც უფრო მეტ წარმომადგენელს  დავხვრეტთ, მით უკეთესი იქნება“.

„საეკლესიო ფასეულობაში“, ცხადია, საეკლესიო სიწმინდეებიც _ ხატები, ჯვრები და საეკლესიო საგნები (ბარძიმ-ფეშხუმნი და პანაღიებიც კი) იგულისხმება.

ამ დოკუმენტის გამომცემელი და მკვლევარი ნ. სტრუვე დასძენს: აღნიშნული მითითების საფუძველზე დაწყებული „პროცესებისა და რეპრესიების ბაკქანალია დამთავრდა პეტროგრადის მიტროპოლიტ ბენიამინის სიკვდილით დასჯით (1922 წლის 13 აგვისტოს), პატრიარქ ტიხონის დაპატიმრებითა და მთავრობის მფარველობით წარმოიქმნა „განახლება“ („ლიტერატურული საქართველო“, 1989, 10. XI, #45, გვ. 7-8).

აი, ასე უფრთხილდებოდა ლენინი და ასე უფრთხილდებოდნენ მისი თანამოსაგრეები „მორწმუნეთა რელიგიურ გრძნობებს“ როგორც რუსეთში, ისე საქართველოში და ასე უფრთხილდებიან დღესაც ამ გრძნობებს მათი არსისმიერი შთამომავლები ყველგან, განსაკუთრებით კი საქართველოში.

საქართველოში განვითარებულ პროცესებს თუ დავაკვირდებით, მივალთ დასკვნამდე, რომ არსობრივად აქაც იგივე ვითარება იყო, რაც რუსეთში. აქაური ბოლშევიკებიც ისევე ქადაგებდნენ მორწმუნეთა რელიგიური გრძნობების ხელშეუხებლობას, როგორც მათი თანაპარტიელები რუსეთში; აქაც ანალოგიური რეკვიზიციები მოხდა (განსაკუთრებით თბილისის უმდიდრესი სამხედრო-საკრებულო ტაძრისა), აქაც იფეთქა აჯანყებებმა (1924 წლის აჯანყებას ეს მოტივიც ჰქონდა), აქაც დახვრიტეს ქვეყნის მეორე ქალაქის, ქუთაისის, მიტროპოლიტი ნაზარი და ბევრი სხვა სასულიერო პირი, ხოლო პატრიარქი ამბროსი აქაც დააპატიმრეს; აქაც შეიქმნა, სავარაუდოდ, მთავრობის მფარველობით „განახლების“ მსგავსი მიმდინარეობა ეპისკოპოს ქრისტეფორე ციცქიშვილის მეთაურობით.

დაისმის კითხვა: ყველა რელიგიისა და ეკლესიის მიმართ თანაბრად ნეგატიურსა და ბრუტალურ ქმედებებს მიმართავდა საბჭოთა ხელისუფლება? ჩვენს ხელთ არსებული მასალების მიხედვით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ საწყის ეტაპზე ის განსაკუთრებულ სისასტიკეს მართლმადიდებელი, ასევე, კათოლიკური და ტრადიციული პროტესტანტული ეკლესიების მიმართ იჩენდა, რადგან მიაჩნდა, რომ ეს საეკლესიო ორგანიზაციები, განსაკუთრებით კი მართლმადიდებლები, ხალხის მასებს, ლენინის სიტყვები რომ გავიმეოროთ, მონათმფლობელებივით ჩაგრავდნენ და მათი იერარქები მონათმფლობელები იყვნენ.

შეგვიძლია ვიფიქროთ, რომ კომუნისტების მიერ საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების პირველივე დღიდან მართლმადიდებლების მიმართ სიძულვილის ასე მკაფიოდ გამოხატვას უპირველესად ის მოტივი განაპირობებდა, რომ ეს ხელისუფლება მართლმადიდებელ ეკლესიას ძლიერ კონკურენტად აღიქვამდა. ეს ლენინის დამოწმებული დოკუმენტიდანაც ჩანს. ალბათ, ამის გამოც იყო, რომ ბოლშევიკებმა პირველ სამიზნედ ამ ეკლესიის მსახურები ამოარჩიეს და ხშირად მათ ლიკვიდაციასაც არ ერიდებოდნენ.

სხვა რელიგიებსა და მათ წარმომადგენლებთან დამოკიდებულებას რაც შეეხება, კომუნისტური მთავრობა საწყის ეტაპზე შედარებით ლიბერალიზმს იჩენდა. ეს განსაკუთრებით მუსლიმებზე ითქმის, ასევე (თუმცა შედარებით ნაკლებად) ებრაელებზეც. ასეთ დისკრიმინაციას კომუნისტები, ალბათ, იმ მოტივით ახსნიდნენ, რომ არც მუსლიმთა და არც ებრაელთა თემებს მკვეთრად გამოხატული კლასობრივი დაყოფა, მათი თქმით, კლასობრივი ექსპლუატაცია, არ ახასიათებდა.

ასეა თუ ისე, ფაქტია, რომ მე-20 საუკუნის 20-იან წლებში საქართველოს მუსლიმები გაცილებით უკეთეს პირობებში ცხოვრობდნენ და ქრისტიანებთან შედარებით შეღავათებით სარგებლობდნენ. მათ, მაგალითად, ჰქონდათ უფლება და საშუალებაც, რომ მეტად ყოფილიყვნენ ინტეგრირებულნი სახალხო განათლების სისტემაში. ამის დასტურად გამოგვადგება განათლების კომისარიატის არქივი, საიდანაც ჩანს (წერილობითი დოკუმენტების მეშვეობით), რომ სახელმწიფო მეჩეთებს საგანმანათლებლო საქმიანობას იმ მასშტაბით არ უზღუდავდა, როგორც მართლმადიდებლებს და მედრესეთა მასწავლებლების კვალიფიკაციის ამაღლებასაც კი უწყობდა ხელს. შესაბამისად, მუსლიმები როგორც საქართველოში, ისე მთელ საბჭოთა კავშირში მეტ კულტურულ, სოციალურ და პოლიტიკურ აქტივობას იჩენდნენ და ახორციელებდნენ კიდეც, რადგან მთავრობა მათ ისე არ ზღუდავდა, როგორც ქრისტიანებს. ამის თაობაზე, სხვათა შორის, მკაფიოდ ლაპარაკობს კათალიკოსი ამბროსი თავის ცნობილ „საბოლოო სიტყვაში“ სასამართლო პროცესზე (1924 წლის მარტი).

ამასთანავე, ვხედავთ, რომ 20-იანი წლების მიწურულიდან ვითარება მუსლიმთა საზიანოდ შეიცვალა და მთელ საბჭოთა სივრცეში ანტიმუსლიმური ისტერია გაბატონდა, რაც პოლიტიკური მიზეზით, მუსლიმური ქვეყნების დიდი ნაწილის ფაშისტურ კოალიციაში აღმოჩენით,  უნდა ყოფილიყო განპირობებული.

ასევე, სწორედ ამ პერიოდში, ლენინის შემდეგ, გაიზარდა საბჭოთა აგრესია არამართლმადიდებელი და არაკათოლიკე ქრისტიანების მიმართაც. ეს აგრესია პირველ რიგში პროტესტანტებს და, განსაკუთრებით, ლუთერანებს შეეხო. 1930 წელს დახვრიტეს სამხრეთ კავკასიის ლუთერანული ეკლესიების მთავარი პასტორი რიჰარდ მაიერი. ამ რეგიონში მცხოვრები ლუთერანები 1941 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში, საყოველთაოდ ცნობილი საბაბით, საკუთარი სახლებიდან გამორეკეს და ყაზახეთსა და ციმბირში, წარმოუდგენელი სისასტიკის პირობებში გადაასახლეს. ასეთივე ბედი ეწია მესხეთ-ჯავახეთის მკვიდრ მუსლიმ მოსახლეობასაც.

საქართველოს მართლმადიდებელი მოსახლეობის დევნა და შევიწროება „პერესტროიკამდე“ გაგრძელდა, თუმცა ეს პროცესი და მისი სიმძაფრე ცვალებადი იყო. იგი სპეციალურ ლიტერატურაში საკმარისად არის შესწავლილი. მას ჩვენც არაერთგზის შევხებივართ სხვადასხვა პუბლიკაციაში. აქ, ამ შემთხვევაში, იმის აღნიშვნით შემოვიფარგლებით, რომ ანტირელიგიურ ისტერიას საქართველოში ეროვნული მოტივი და სარჩული ემატებოდა. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალურობა შინაარსით საბჭოთა სისტემის ზოგად კონტექსტსა და პრინციპებს ეწინააღმდეგებოდა. ამ ეკლესიის შვილები, ნებსით თუ უნებლიეთ, ეროვნული და სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის იდეას ემხრობოდნენ, ანდა მის დავიწყებას ვერ ახერხებდნენ, რაც მათ ბუნებრივად უბიძგებდა საბჭოთა იდეოლოგიასა და წყობილებასთან დაპირისპირებისაკენ. ამიტომ საბჭოთა მთავრობამ და სპეცსამსახურებმა წაახალისეს საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიაში ურთიერთდაპირისპირებათა დიდი ტალღა. ეს ტალღა განსაკუთრებული ძალით კათალიკოს-პატრიარქ ამბროსი ხელაიასა და საკათალიკოსო საბჭოს დაუპირისპირდა. ოპონენტებმა დაგმეს საბჭოთა მთავრობისა და იდეოლოგიის საწინააღმდეგო კურსი ეკლესიაში. მათი ქარცეცხლის ობიექტი აღმოჩნდა „მემორანდუმი გენუის კონფერენციას“.

ისინი, საკათალიკოსოს ანტისაბჭოთა კურსის ოპონენტები, ფიქრობდნენ, რომ საქართველოს მართლმადიდებელ მოსახლეობაზე თავს დატეხილი რისხვისა და უბედურების მიზეზი იყო არსებული რეჟიმისადმი მმართველი საეკლესიო ორგანოს არალოიალური დამოკიდებულება. მათ 1926 წელს ქუთაისში გამართეს დიდი ყრილობა, რომელმაც საბჭოთა ხელისუფლებას სოლიდარობა და მხარდაჭერა გამოუცხადა; ითქვა, ერთადერთ საკითხში ვერ დავეთანხმებით კომუნისტებს _ ათეიზმში, დანარჩენში ყველაფერში ვეთანხმებითო. ამ ყრილობაზე ჩამოყალიბდა პრინციპები და პოზიციები, რაც თანხვდებოდა რუსეთის „ჟივაია ცერკოვის“ პრინციპებსა და პოზიციებს. ამ მიმართულების წარმომადგენლებს საქართველოში „განმაახლებლებს“ ეძახდნენ.

კათალიკოს ამბროსის გარდაცვალების შემდეგ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის იერარქიაში „განმაახლებლები“ მოვიდნენ: კათალიკოს-პატრიარქი ქრისტეფორე და მისი გუნდი. მათ საბჭოთა ხელისუფლების მიმართ ლოიალური და ოპორტუნისტული პოზიცია დაიჭირეს (რაც მოსალოდნელიც იყო), მაგრამ ამ პოზიციამ კრახი განიცადა, რადგან მიზანს ვერ მიაღწია: კოლექტივიზაციის პირობებში ანტისაეკლესიო ისტერია კიდევ უფრო გამძაფრდა და მასობრივი გახდა: კიდევ უფრო გახშირდა ანტირელიგიური პროცესიები: ანტირელიგიური მსვლელობები და მასკარადები, ანტირელიგიური ტირები და სხვადასხვა ფორმისა და შინაარსის ანტირელიგიური სათამაშოები. 

ცალკე თემაა ღრმად განათლებული კათალიკოსის, კალისტრატე ცინცაძის, მოღვაწეობა, მისი დიპლომატია, მისი მიმოწერა სტალინთან, კონტაქტები სახელმწიფო და საზოგადო მოღვაწეებთან და, რაც მთავარია, უდიდესი ავტორიტეტი, რომელიც მას ინტელიგენციასა და საზოგადოების დიდი ნაწილის თვალში მოსავდა. ასევე საგანგებო მსჯელობას მოითხოვს ამ იერარქის მონაწილეობა ანტიფაშისტურ კოალიციაში, რამაც ვითარება რამდენადმე განმუხტა და ამით ეკლესიას თითქოს მოქმედების მეტი ასპარეზი მიეცა.

ომის შემდგომ წლებში, „პერესტროიკამდე“, საბჭოთა ხელისუფლების საქართველოს ეკლესიასთან დამოკიდებულება, მოკლედ და თანაც ობიექტურადაც რომ დავახასიათოთ, ეშმაკური, თვალთმაქცური, ურთიერთგამორჩენის პრინციპზე დამყარებული და, მაშასადამე, მერკანტილური იყო.          

სტატია მომზადებულია ტოლერანტობისა და მრავალფეროვნების ინსტიტუტის (TDI) პროექტის „ინტერრელიგიური დიალოგის ხელშეწყობა საქართველოში“ ფარგლებში, რომელიც მხარდაჭერილია საქართველოს გაეროს ასოციაციის (UNAG) „ტოლერანტობის, სამოქალაქო ცნობიერებისა და ინტეგრაციის მხარდაჭერის პროგრამით“ (PITA), აშშ-ის საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) დაფინანსებით. სტატიის შინაარსზე პასუხისმგებელია ავტორი. ის შესაძლოა არ ასახავდეს USAID-ის, აშშ-ის მთავრობის, საქართველოს გაეროს ასოციაციის ან TDI-ის შეხედულებებს. 

ეს მოხსენება წაკითხული იყო თბილისში, 2018 წლის 8 ივნისს, ტოლერანტობისა და მრავალფეროვნების ინსტიტუტის (TDI) მიერ გამართულ დისკუსიაზე „საბჭოთა ანტირელიგიური პოლიტიკა“.