სეკულარობის პრინციპი გულისხმობს სახელმწიფოსა და რელიგიის ინსტიტუციურ ურთიერთგამიჯვნასა და სახელმწიფოს ნეიტრალურ დამოკიდებულებას რელიგიური ჯგუფების მიმართ. კონსტიტუციური სეკულარიზმი არ ზღუდავს რელიგიურ გაერთიანებებს, მონაწილეობა მიიღონ პოლიტიკური საკითხების განხილვასა და საჯარო დებატებში, თუმცა მათი არგუმენტები არსებით გავლენას არ უნდა ახდენდეს სამართლებრივ და პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებზე, თავის მხრივ, სახელმწიფოც არ უნდა ერეოდეს რელიგიური გაერთიანებების ავტონომიაში. 

სეკულარობის პრინციპი ასახულია საქართველოს კონსტიტუციაში, რომელიც განსაზღვრავს სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთობის მოდელსა და კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპს მიუხედავად რელიგიური კუთვნილებისა. იგი უზრუნველყოფს ადამიანის რწმენის, აღმსარებლობისა და სინდისის თავისუფლებების დაცვას.

კონსტიტუციის მოქმედი რედაქციის მე-9 მუხლით, სახელმწიფო აღიარებს „საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში და მის დამოუკიდებლობას სახელმწიფოსაგან“. აღნიშნული ნორმა არ აწესებს რაიმე პრივილეგიას რომელიმე რელიგიური ჯგუფისთვის და მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორიული როლის აღნიშვნით შემოიფარგლება, ასევე ადგენს სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთგამიჯვნის, დამოუკიდებელ სუბიექტებად გამოცხადების გარანტიებს.

თუმცა, 2017 წელს, კონსტიტუციური რეფორმის ფარგლებში შემუშავებული საქართველოს კონსტიტუციაში შესატანი ცვლილებების პროექტის მიღების შემდეგ, გაჩნდა რელიგიის თავისუფლებისა და სეკულარობის დაცვის სტანდარტების გაუარესების რისკები. კონსტიტუციური პროექტის მე-8 მუხლი  მოქმედისგან (მე-9 მუხლი) განსხვავებულად იკითხება -  “რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლებასთან ერთად, სახელმწიფო აღიარებს საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს[...]”.  ეს ქმნის ვარაუდის საფუძველს, რომ სახელმწიფომ რწმენის და აღმსარებლობის თავისუფლება შემოზღუდა მართლმადიდებელი ეკლესიის წვლილის აღიარებით, რაც უფლებრივი თვალსაზრისით, სტანდარტის გაუარესებისკენ გადადგმული ნაბიჯია. ამგვარად, ცვლილებების პროექტით, ძლიერდება დომინანტი რელიგიური გაერთიანების პრივილეგირებული პოზიცია (ვრცლად იხილეთ TDI-ის შეფასება).

სახელმწიფოსა და ეკლესიის სეპარაციის პრინციპი გათვალისწინებული. იყო ჯერ კიდევ საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციაში. მისი დებულებები აცხადებდა რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლებასა და სახელმწიფოს სრულ დისტანცირებას რელიგიური გაერთიანებისგან. ამასთან, ძირითადი კანონი კრძალავდა სახელმწიფო ან ადგილობრივი თვითმმართველობის ბიუჯეტიდან რელიგიური მიზნებით რესურსების გამოყოფას. კონსტიტუციის თანახმად, არც ერთ სარწმუნოებას არ ჰქონდა უპირატესობა და ყველა რელიგიური მიმდინარეობა თანაბარი სამართლებრივი სტატუსით სარგებლობდა^[2].

საქართველოს პირველი კონსტიტუციის მოქმედება, საბჭოთა ოკუპაციის გამო, მიღებიდან რამდენიმე დღეში შეჩერდა და დამოუკიდებელი საქართველოს უზენაესი კანონის იდეებიც აღარ განხორციელებულა. სეკულარობისა და რელიგიური ნეიტრალიტეტის პრინციპები საქართველოს პარლამენტის მიერ მიღებულ, დღეს მოქმედ 1995 წლის 24 აგვისტოს კონსტიტუციაშიც აისახა.

2001 წელს საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლში შევიდა ცვლილება^[3] და მას დაემატა მე-2 პუნქტი, რომლის თანახმადაც, საქართველოს სახელმწიფოსა და მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის ურთიერთობა უნდა დარეგულირებულიყო კონსტიტუციური შეთანხმებით.

2002 წლის 22 ოქტომბერს კი საქართველოს პარლამენტმა დაამტკიცა კონსტიტუციური შეთანხმება საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის^[4].

მართლმადიდებელი ეკლესია, ერთი მხრივ, არ წარმოადგენს საერთაშორისო სამართლის სუბიექტს, მას არ გააჩნია საერთაშორისო უფლებაუნარიანობა, ხოლო, მეორე მხრივ, კონსტიტუციური შეთანხმება სწორედ საერთაშორისო ხელშეკრულებებისთვის გათვალისწინებული წესით დაიდო და მას აქვს კანონზე უპირატესი ძალა, სახელმწიფოს მხრიდან მას ხელი მოაწერა საქართველოს პრეზიდენტმა და პარლამენტმა შეთანხმების დამტკიცების შესახებ დადგენილება მიიღო^[5].

2002 წლის კონსტიტუციურმა შეთანხმებამ აღიარა საქართველოს საპატრიარქო, როგორც „ისტორიულად ჩამოყალიბებული საჯარო სამართლის იურიდიული პირი“^[6]. ამ დროისთვის არც ერთ სხვა რელიგიურ გაერთიანებას არ გააჩნდა სამართლებრივი სტატუსი, რადგან 2005 წლამდე ისინი ვერ რეგისტრირდებოდნენ იურიდიულ პირთათვის გათვალისწინებული ვერც ერთი ფორმით^[7].

ამასთან, კონსტიტუციური შეთანხმებით, სახელმწიფომ იკისრა გარკვეული ვალდებულებები მხოლოდ მართლმადიდებელი ეკლესიის წინაშე და დომინანტ რელიგიურ ჯგუფს მთელი რიგი პრივილეგიები მიანიჭა, მათ შორის, აღიარა მის მიერ შესრულებული ჯვრისწერა კანონმდებლობით დადგენილი წესით, გაათავისუფლა სასულიერო პირები სამხედრო ვალდებულებისგან, ეკლესიასთან შეთანხმებით უზრუნველყო სამხედრო-საჯარისო ფორმირებებში, საპატიმროებსა და თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში მოძღვრის ინსტიტუტის შექმნა, ეკლესიის საგანმანათლებლო დაწესებულებების ფუნქციონირების ხელშეწყობა, ასევე, საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი გამოაცხადა, როგორც „ხელშეუვალი“ პირი.

კონსტიტუციური შეთანხმებით მხოლოდ ერთი რელიგიური ჯგუფისთვის მინიჭებული უპირატესობები ქმნის დისკრიმინაციულ გარემოს, მაგალითად, შეთანხმების მე-6 მუხლის მე-5 ნაწილით, საქართველოს საპატრიარქოს მიერ წარმოებული საღვთისმსახურო პროდუქცია _ მისი დამზადება, შემოტანა, მიწოდება და შემოწირულობა, ასევე არაეკონომიკური მიზნით არსებული ქონება და მიწა გათავისუფლებულია გადასახადებისაგან, ხოლო მე-7 მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, ყველა მოქმედი და არამოქმედი ტაძარი, ნანგრევები, მიწის ნაკვეთების ჩათვლით, გამოცხადდა მართლმადიდებელი ეკლესიის საკუთრებად.

რასიზმისა და შეუწყნარებლობის წინააღმდეგ ევროპული კომისია (ECRI) აღნიშნავს, რომ სხვა რელიგიურ გაერთიანებებთან მსგავსი ხელშეკრულება არ დადებულა, და რეკომენდაციას უწევს სახელმწიფოს მოქმედი კანონმდებლობით, მათ შორის კონსტიტუციური შეთანხმებით და პრაქტიკით, არ მოახდინოს რელიგიური უმცირესობების პირდაპირი ან ირიბი დისკრიმინაცია^[8].

ნორვეგიის ადამიანის უფლებათა ცენტრთან არსებული ოსლოს კოალიციის მიერ მომზადებულ კვლევაში, რომელიც საქართველოს კონსტიტუციურ შეთანხმებას მიმოიხილავს, აღნიშნულია, რომ 1921 და 1995 წლების კონსტიტუციებისგან განსხვავებით, კონსტიტუციური შეთანხმება საერთოდ არ იყენებს ტერმინებს „თანასწორობა“, „საყოველთაოდ აღიარებული უფლებები“ ან „ადამიანის უფლებები“. საპირისპიროდ, შეთანხმება ხაზს უსვამს ისეთ ცნებებს, როგორიცაა სახელმწიფოსა და ეკლესიის „ერთობლივი ინტერესები“ და „სახელმწიფოს მხარდაჭერა“ მართლმადიდებელი ეკლესიის მიმართ^[9].

კონსტიტუციური შეთანხმებით მინიჭებული პრივილეგიების გარდა, საქართველოს საპატრიარქო სარგებლობს სხვა არაერთი უპირატესობით, მაგალითად, საქართველოს მთავრობის 2015 წლის 20 აპრილის დადგენილების თანახმად^[10], მართლმადიდებელი ეკლესიის უმაღლეს სასულიერო იერარქებსა და საპატრიარქოს ადმინისტრაციის თანამდებობის პირებს აქვთ დიპლომატიური პასპორტის მიღებისა და გამოყენების უფლება^[11].

სახელმწიფო პოლიტიკის ანალიზი აჩვენებს, რომ საქართველოს კონსტიტუციით დაცული რელიგიისა და სახელმწიფოს ურთიერთგამიჯვნის პრინციპი ხშირად ირღვევა საქართველოს საპატრიარქოსთვის ფინანსური, სამართლებრივი და სოციალური პრივილეგიების მინიჭებისა და სხვა რელიგიური გაერთიანებების მიმართ დიფერენცირებული მოპყრობის გამო. სახელმწიფო, ერთი მხრივ, პოლიტიკური ლეგიტიმაციის მოპოვებისთვის იყენებს მართლმადიდებელ ეკლესიას, მეორე მხრივ, ხშირად თავად საპატრიარქო ცდილობს პოლიტიკურ და სამართლებრივ საკითხებში ჩარევასა და გადაწყვეტილებების მიღებაზე გავლენის მოხდენას.

მაგალითად, საქართველოს საპატრიარქო 2014 წელს აქტიურად მონაწილეობდა საქართველოს პარლამენტის მიერ „დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ“ კანონის განხილვისა და მიღების პროცესში, რამაც გავლენა მოახდინა კანონის საბოლოო რედაქციის ჩამოყალიბებაზე. მართლმადიდებელი სასულიერო პირი, დეკანოზი დავით ისაკაძე, ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტის სხდომის მიმდინარეობისას რელიგიური ხასიათის სანქციების გამოყენებით დაემუქრა პარლამენტის იმ წევრებს, რომლებიც მხარს დაუჭერდნენ კანონის მიღებას^[12]. კანონის განხილვის გადადება მოითხოვა საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმაც. მისი თქმით, საქართველოს კანონმდებლობა ისედაც იცავდა ყველა ადამიანის უფლებას და კანონის მიღება საზოგადოებაში ვნებათაღელვის გამოწვევის რისკს შეიცავდა^[13].

ამ კონტექსტში, მნიშვნელოვანია, თუ რა პოზიცია ჰქონდათ ხელისუფლების წარმომადგენლებს. პარლამენტის წევრმა, ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტის თავმჯდომარის მოადგილე გედევან ფოფხაძემ განაცხადა, რომ მხარს არ დაუჭერდა კანონპროექტს იმ შემთხვევაში, თუ მართლმადიდებელი ეკლესიის სინოდი იქნებოდა კანონის მიღების წინააღმდეგი^[14].

საბოლოო ჯამში, სახელმწიფომ დომინანტ რელიგიურ გაერთიანებასთან გამართა კონსულტაციები^[15], რომლის შედეგადაც კანონპროექტის ნორმათა შინაარსი შეიცვალა.

დომინანტი რელიგიური ჯგუფის გავლენა სახელმწიფოს საკანონმდებლო საქმიანობაზე გამოჩნდა 2013 წლის დეკემბერში, ადგილობრივი თვითმმართველობის კოდექსზე მუშაობისას. საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა განაცხადა, რომ „თვითმმართველობის შესახებ“ კანონპროექტი საქართველოს დანაწევრების საფრთხეს ქმნიდა და ეკლესია ამ ფაქტს არ შეეგუებოდა^[16]. აღნიშნული შეფასების შემდეგ, ხელისუფლების წარმომადგენლები კონსულტაციების გასამართად საპატრიარქოში მივიდნენ, ხოლო კონსულტაციების შემდეგ განაცხადეს, რომ „რამდენიმე ნორმა დაიხვეწა“^[17]. საბოლოოდ, კანონპროექტმა საპატრიარქოსთვის მისაღები ფორმა მიიღო, რომლის თანახმადაც, თვითმმართველობის კოდექსში არსებული მუნიციპალიტეტთა რეგიონული გაერთიანებები სამხარეო საკონსულტაციო საბჭოებად უნდა გარდაქმნილიყო.

2016 წლის ივნისში განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრომ ერთწლიანი განხილვის შემდეგ დაამტკიცა საგნის „მე და საზოგადოება“ სტანდარტი. დოკუმენტის თავდაპირველ სამუშაო ვერსიაში შედიოდა თავი, სათაურით „რისი მწამს და რისი მჯერა“, ასევე, სადისკუსიო თემები „რატომ არ შეიძლება რელიგიის სახელით ძალადობა, რატომ უნდა ვცეთ პატივი განსხვავებული რწმენის ადამიანს“ და ა. შ., ტერმინები, „ტოლერანტობა“, „უმცირესობა“, „გენდერი“. თუმცა საქართველოს საპატრიარქოს მოთხოვნით, მასთან გამართული კონსულტაციების შედეგად, სამინისტრომ დოკუმენტიდან მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ უარყოფითად შეფასებული საკითხები და ტერმინები ამოიღო.

საპატრიარქო შეეწინააღმდეგა 2011 წელს საპარლამენტო უმრავლესობის მიერ სამოქალაქო კოდექსში ინიცირებულ ცვლილებასაც, რომლის მიხედვით, სხვა რელიგიურ გაერთიანებებსაც უნდა მისცემოდათ საჯარო სამართლის იურიდიულ პირად რეგისტრაციის შესაძლებლობა. სასულიერო პირებმა და მრევლმა მასშტაბური საპროტესტო აქციები გამართეს თბილისის ქუჩებში და უმცირესობების მიმართ სიძულვილის ენას იყენებდნენ. თუმცა სახელმწიფოს პრინციპული პოზიციის გამო, ეკლესიის წინააღმდეგობის მიუხედავად, პარლამენტმა კანონი დაჩქარებული წესით მაინც მიიღო.

საპატრიარქოსადმი სახელმწიფოს ლოიალური დამოკიდებულების გამო, მართლმადიდებელი სასულიერო პირების მიერ ჩადენილი სავარაუდო დანაშაულები სახელმწიფოს ადეკვატური რეაგირების გარეშე რჩება.

2013 წლის 17 მაისს, სასულიერო პირების ორგანიზებითა და მათი აქტიური მონაწილეობით, მოძალადეთა ჯგუფმა დაარბია ჰომოფობიასა და ტრანსფობიასთან ბრძოლის საერთაშორისო დღისადმი მიძღვნილი მშვიდობიანი აქცია.

იმის მიუხედავად, რომ სასულიერო პირთა მიერ ფიზიკური და სიტყვიერი შეურაცხყოფის ფაქტები დოკუმენტირებული იყო და დასტურდებოდა მოწმეთა ჩვენებებით, დარბევაში მონაწილე სასულიერო და სხვა პირებს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა არ დაჰკისრებიათ. სასამართლომ ჩათვალა, რომ არ არსებობდა პირთა დამნაშავედ ცნობისთვის საკმარისი მტკიცებულებები.

მართლმადიდებელ სასულიერო პირთა მიერ რელიგიური უმცირესობის წინააღმდეგ ძალადობრივი ქმედებების არაეფექტიანი გამოძიებისა და სამართალდამრღვევთა მართლმსაჯულების წინაშე წარდგენის ვალდებულებისგან თავის არიდების პრობლემა^[18] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებებშიც აისახა^[19].

საქართველოს საპატრიარქოს პრივილეგირებული მდგომარეობა ვლინდება ეკლესიის დაფინანსების სახელმწიფო პოლიტიკასა და პრაქტიკაშიც. 2002 წლიდან ყოველწლიურად სახელმწიფო ბიუჯეტიდან საპატრიარქოსთვის მნიშვნელოვანი თანხა გამოიყოფა, ასევე, საპატრიარქო იღებს დიდი მასშტაბის უძრავ და მოძრავ ქონებას. იმის მიუხედავად, რომ სახელმწიფო დაფინანსების ამგვარ პრაქტიკას საბჭოთა ტოტალიტარული რეჟიმის დროს მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის მიყენებული ზიანის ნაწილობრივი ანაზღაურების არგუმენტით ამართლებს, ფორმალურად, საპატრიარქოს ფინანსურ უზრუნველყოფას პირდაპირი დაფინანსების სახე აქვს. მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის გადაცემული მატერიალური სიკეთე უმრავლეს შემთხვევაში რელიგიური საქმიანობისა და მიზნებისთვის გამოიყენება და შესაბამისად, არღვევს სახელმწიფოსა და რელიგიის ურთიერთგამიჯვნის კონსტიტუციურ პრინციპს. 2014 წლიდან სახელმწიფომ, ზიანის კომპენსაციის მიზნით, დაიწყო დამატებით ოთხი რელიგიური გაერთიანების დაფინანსებაც, თუმცა ისევე როგორც საქართველოს საპატრიარქოს შემთხვევაში, სახელმწიფოს არ ჩამოუყალიბებია ზიანის კომპენსაციის სამართლებრივი კრიტერიუმები და ანაზღაურების წესი. სახელმწიფომ, დაფინანსების მოდელის შეცვლის ნაცვლად, სხვა რელიგიური გაერთიანებების, რომელთაც ასევე მიადგათ ზიანი საბჭოთა პერიოდში, დისკრიმინაცია უფრო მეტად გააღრმავა^[20].

სახელმწიფოს მიკერძოებული დამოკიდებულება ვლინდება რელიგიური გაერთიანებებისთვის საბჭოთა რეჟიმის მიერ ჩამორთმეული ქონების მესაკუთრეთათვის დაბრუნების საკითხში. სახელმწიფომ მხოლოდ ერთ, დომინანტ რელიგიურ გაერთიანებას დაუბრუნა არამართლზომიერად ჩამორთმეული ქონება და, მათ შორის, ამავე გაერთიანებას, უპირობოდ, საკითხის განხილვის გარეშე, გადასცა ის ქონებაც, რომელიც ისტორიულად სხვა რელიგიურ გაერთიანებებს ეკუთვნოდა.

დომინანტი რელიგიური ჯგუფისთვის პრივილეგიების მინიჭების საპირისპიროდ, სახელმწიფო უხეშად ერევა ზოგიერთი სხვა რელიგიური ორგანიზაციის ავტონომიაში და მათზე კონტროლის დამყარებას ცდილობს.

მაგალითად, სახელმწიფომ, სამართალდამცავი ორგანოების გამოყენებით, 2013 წელს, სავარაუდოდ, აიძულა მუსლიმი რელიგიური ლიდერი, უარი ეთქვა დაკავებულ სასულიერო თანამდებობაზე^[21]. 2011 წელს სახელმწიფოს უშუალო ჩარევით შეიქმნა მუსლიმთა რელიგიური ორგანიზაცია „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა სამმართველო“, რომლის რეორგანიზაციასა და სასულიერო პირებისა თუ ხელმძღვანელის არჩევის წესის შეცვლას მუსლიმი თემის ნაწილი დიდი ხანია ითხოვს. დღეს სახელმწიფო ექსკლუზიურად თანამშრომლობს ამ ორგანიზაციასთან, გადასცემს უძრავ ქონებასა და ფინანსურ რესურსს. საგულისხმოა, რომ 2014 წელს რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტომ სამმართველოსთან გაფორმებულ ხელშეკრულებაში რელიგიურ ორგანიზაციას იმ თანხის ხარჯვის მიზნობრიობა დაუდგინა, რომელიც ფორმალურად საბჭოთა პერიოდში მიყენებული ზიანის კომპენსაციას გულისხმობს. მაგალითად, გაცემული თანხის ნახევარზე მეტი „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა სამმართველოსა“ და „საქართველოს მუსლიმთა გაერთიანების“ სასულიერო პირების ანაზღაურებებზე უნდა დახარჯულიყო.

მუსლიმი თემის წარმომადგენლების თქმით, სააგენტოს უშუალო ჩარევის შედეგად, „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა სამმართველომ“ უარი თქვა მუსლიმი თემის მრავალწლიან თხოვნაზე, ბათუმში ახალი მეჩეთის აშენების შესაძლებლობა მისცემოდათ. სანაცვლოდ, სამმართველომ არსებული მეჩეთის გაფართოება და ორგანიზაციისთვის რეზიდენციისა და მედრესეს მშენებლობისთვის სივრცის გამოყოფა ითხოვა, რაც სახელმწიფომ დააკმაყოფილა^[22].

როგორც განხილული მაგალითებიდან ჩანს, მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუცია სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთგამიჯვნისა და თანასწორობის პრინციპებს აღიარებს, სახელმწიფო დომინანტ რელიგიურ ჯგუფს აშკარა პრივილეგიებს ანიჭებს, არაერთ შემთხვევაში აძლევს საშუალებას, ჩაერიოს და გავლენა მოახდინოს კანონმდებლობასა და პოლიტიკურ პროცესებზე, ამასთან, სახელმწიფო სათანადოდ არ რეაგირებს მართლმადიდებელი სასულიერო პირების მიერ ჩადენილ სავარაუდო დანაშაულებზე.

^[1]  საქართველოს კონსტიტუცია, მუხ. 3.

^[2] იხ. საქართველოს 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია, მუხ. 31, 142, 143, 144, ხელმისაწვდომია: http://constcommission.parliament.ge/1921, [ბოლო ნახვა: 10.04.2017].

^[3] იხ. 2001 წლის 30 მარტის კონსტიტუციური კანონი ( №826-სსმI, №9, 10.04.2001 წ.)  მუხ. 33.

^[4] იხ. საქართველოს პარლამენტის დადგენილება საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის კონსტიტუციური შეთანხმების დამტკიცების შესახებ,( 2002 წლის 22 ოქტომბერი),.

^[5] აღსანიშნავია, რომ სწორედ მართლმადიდებელი ეკლესიის საერთაშორისო უფლებაუნარიანობის არარსებობის გამო, მცდარია ყველა ის თეზისი, რომლებიც საქართველოს სახელმწიფოსა და მართლმადიდებელი ეკლესიის კონსტიტუციურ შეთანხმებას განიხილავს, როგორც იტალიასა და რომის წმინდა საყდარს შორის დადებული შეთანხმების ანალოგს. ეს უკანასკნელი (ვატიკანი), თავის მხრივ, საერთაშორისო სამართლის სუბიექტია.

^[6] იხ. კონსტიტუციური შეთანხმების მე-3 მუხლის მე-3 პუნქტი.

^[7] დაწვრილებით, აღნიშნულ საკითხზე, იხ. თავი I: სახელმწიფო და რელიგია, ქვეთავი: რელიგიური ორგანიზაციების რეგისტრაცია.

^[8] იხ. მეორე ანგარიში საქართველოს შესახებ,რასიზმისა და შეუწყნარებლობის წინააღმდეგ ევროპული კომისია (ECRI) (30 ივნისი, 2006 წ.), პარ.55.

^[9] იხ. T. Jeremy Gunn in cooperation with Dag Nygaard, “Georgian Constitutional Values versusPolitical and Financial Interests, The Constitutional Agreement’s Departure from the Georgian Principle of Equality”, Norwegian Centre for Human Rights, the Oslo Coalition on Freedom of Religion or Belief.,2015. ხელმისაწვდომია ვებ-გვერდზე: https://www.jus.uio.no/smr/english/about/programmes/oslocoalition/news/report_georgia_til_nett.pdf, [ბოლო ნახვა: 13.04.2017].

^[10]  საქართველოს მთავრობის 2015 წლის 20 აპრილის დადგენილება (№176) სამსახურებრივი სარგებლობის პასპორტის გაცემის წესის დამტკიცების შესახებ.

^[11] იხ. გიორგი მელაძე, გიორგი მუმლაძე, „საკონსტიტუციო შეთანხმება: ისტორია, საჯარო განხილვები და გავლენა რელიგიურ უმცირესობათა უფლებების დაცვაზე საქართველოში”, „საკონსტიტუციო სამართლის მიმოხილვა“,N10 , სექტემბერი, 2016, ხელმისაწვდომია ვებგვერდზე:http://constcourt.ge/ge/publications/journals/sakonstitucio-samartlis-mimoxilva-x.page, [ბოლო ნახვა:13.04.2017].

^[12] სტატია ხელმისაწვდომია ვებგვერდზე: http://netgazeti.ge/news/31009/, [ბოლო ნახვა 12.04.2017].

^[13]სტატია ხელმისაწვდომია ვებგვერდზე: https://goo.gl/KZO08i, ბოლო ნახვა:[12.04.2017].

^[14] სტატია ხელმისაწვდომია ვებგვერდზე: : http://netgazeti.ge/news/31018/, ბოლო ნახვა:[11.04.2017].

^[15] სტატია ხელმისაწვდომია ვებგვერდზე: http://news.ge/ge/news/story/87695-sasuliero-pirebtan-konsultatsia-antidiskriminatsiul-kanonproeqtshi-tsvlilebebis-shetanit-dasrulda, ბოლო ნახვა: [11.04.2017].

^[16] სტატია ხელმისაწვდომია ვებგვერდზე: http://netgazeti.ge/news/27702/, ბოლო ნახვა: [11.04.2017].

^[17] სტატია ხელმისაწვდომია ვებგვერდზე: news.ge/ge/news/story/72817-somekhta-satvistomo-qartuli-eklesia-tsdilobs-saqartvelo-bnel-90-ianebshi-daabrunos, [11.04.2017].

^[18] იხ. T. Jeremy Gunn in cooperation with Dag Nygaard, “Georgian Constitutional Values versusPolitical and Financial Interests, The Constitutional Agreement’s Departure from the Georgian Principle of Equality”, 2015, The Oslo Coalition on Freedom of Religion or Belief. ხელმისაწვდომია ვებ-გვერდზე: https://www.jus.uio.no/smr/english/about/programmes/oslocoalition/news/report_georgia_til_nett.pdf,  ბოლო ნახვა:[13.04.2017].

^[19] იხ. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2007 წლის 3 მაისის გადაწყვეტილება საქმეზე ბეღელური და სხვები საქართველოს წინააღმდეგ,  (no. 71156/01).

^[20] იხ. თავი I, სახელმწიფო და რელიგია, ქვეთავი, რელიგიური ორგანიზაციების სახელმწიფო დაფინანსების პოლიტიკა და პრაქტიკა.

^[21] იხ.თავი II. რელიგიური შეუწყნარებლობით მოტივირებული დანაშაული და სახელმწიფოს პოლიტიკა.

^[22] დაწვრილებითი ინფორმაციისთვის აღნიშნულ საკითხზე, იხ. თავი IV, რელიგიური გაერთიანებების საკუთრებასთან დაკავშირებული პრობლემები, ქვეთავი: ახალი საკულტო ნაგებობების მშენებლობასთან დაკავშირებული დაბრკოლებები.