ავტორი: ქეთევან კაკიტელაშვილი

მოხსენება 2024 წლის 25 იანვარს, ჰოლოკოსტის მსხვერპლთა ხსოვნის საერთაშორისო დღისადმი მიძღვნილ ღონისძიებაზე წარმოითქვა. ღონისძიება სახალხო დამცველთან არსებული ტოლერანტობის ცენტრისა და საერთაშორისო ფონდ “ლეას” ორგანიზებით, USAID-ის პროგრამის “ერთიანობა მრავალფეროვნებაშია” მხარდაჭერით ჩატარდა, რომელსაც საქართველოს გაეროს ასოციაცია ახორციელებს.

წელს ჰოლოკოსტის ხსოვნის საერთაშორისო დღე, ალბათ პირველად აღინიშნება მსოფლიოში, სადაც ებრაელმა ხალხმა, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ პირველად, შემზარავი სიცხადით და უზომოდ მტკივნეულად, კიდევ ერთხელ განიცადა ჰოლოკოსტის სასტიკი რეალობა. ეს ეხება არა მხოლოდ 7 ოქტომბრის კოშმარს, არამედ მას შემდეგ მსოფლიოში მყისიერად ამოხეთქილ, არანაკლებ შემზარავ ანტისემიტიზმის ტალღას. ამ მოვლენებმა, თითქოს, ცხადი გახადა პასუხი ათწლეულების კითხვაზე - „როგორ გახდა ჰოლოკოსტი შესაძლებელი?“

აქედან გამომდინარე, შეიძლება, დავასკვნათ, რომ ჰოლოკოსტის, მე-20 საუკუნის ამ პროტოტიპული გენოციდის სისხლითა და ტანჯვით მიღებული გაკვეთილები გაფლანგა და გააუფასურა კაცობრიობამ? მე ვფიქრობ, რომ ეს ასე არ უნდა იყოს. ევროპულმა და ფართოდ, დასავლურმა სამყარომ, რომელიც საუკუნეების მანძილზე აღვივებდა ანტისემიტიზმს, რისი კულმინაციაც ჰოლოკოსტი იყო, გააცნობიერა ამ სენის და, ზოგადად, სიძულვილისა და შეუწყნარებლობის მანკიერება და დესტრუქციულობა არა მხოლოდ მათთვის, ვინც სძულთ, არამედ მათთვისაც, ვისაც სძულს. დასავლეთმა საკუთარი მწარე გამოცდილებით დაინახა, რომ, როგორც რაბინ ჯონათან საქსმა აღნიშნა, „სიძულვილი, რომელიც იწყება ებრაელებით, არასოდეს მთავრდება ებრაელებით.“[1] ანტისემიტიზმი დღეს, თავისი არსით, არადასავლური და მეტიც, ანტიდასავლური მოვლენაა. მისი ეპიცენტრი დასავლური სამყაროს მიღმაა და ის იარაღია იმ ექსტრემისტული და ფუნდამეტალისტური იდეოლოგიების ხელში, რომელიც დასავლურ სამყაროს და მის ღირებულებებს ებრძვის. თუმცა, ისიც უნდა ითქვას, რომ ანტისემიტიზმის ეს ახალი ფორმა ნაყოფიერად დაემყნო დასავლურ სამყაროში ბოლომდე ამოუძირკვავი ანტისემიტიზმის ფესვებს და ებრაელთმოძულეობის, ჩემი აზრით, ყველაზე მუხანათი ფორმით - ანტისიონიზმის სახით გამოვლინდა.

ეს პროცესები ჩვენს საზოგადოებაზეც ახდენს გავლენას. მე არ ვფიქრობ, რომ რომელიმე საზოგადოება ისტორიულად შეიძლება სრულიად თავისუფალი იყოს ქსენოფობიის, რასიზმის ან დისკრიმინაციის სხვა ფორმების გამოვლენისაგან, თუმცა ვთვლი, რომ რწმენები და იდეალები, რომელიც ამა თუ იმ საზოგადოების დომინანტურ ღირებულებებს ასახავს, მნიშვნელოვნად განაპირობებს შეუწყნარებლობის მასშტაბს, უზრუნველყოფს მის პრევენციას, ან პირიქით, ნაყოფიერ ნიადაგს უქმნის მას.

დღეს მე მინდა ვისაუბრო საქართველოში ანტისემიტიზმის პრევენციის ისტორიულ გამოცდილებაზე, თანამედროვე რისკებზე და შესაძლებლობებზე.

ევროპაში მოდერნული ანტისემიტიზმი, რომელმაც ჰოლოკოსტის იდეოლოგიური საფუძველი შექმნა, მე-19 საუკუნეში, ეროვნული იდენტობების კონსტრუირების პროცესში ჩამოყალიბდა. ამ პროცესში განისაზღვრა, ვინ მოიაზრებოდა ჩვენი ჯგუფის ფარგლებში, და ვინ  იყო სხვა, უცხო. ებრაელობა, როგორც წესი, მეორე კატეგორიაში აღმოჩნდა მოაზრებული. ამ ექსკლუზიონიზმს, თავის მხრივ, შუა საუკუნეების იუდოფობია უქმნიდა წინაპირობას.

ანტისემიტიზმით ავად სახელგანთქმულ რუსეთის იმპერიაში შემავალ საქართველოშიც სწორედ ამ დროს ჩამოყალიბდა ეროვნული ცნობიერება, თუმცა, თანასწორობისა და აღმსარებლობის თავისუფლების ლიბერალური ღირებულებებით შთაგონებულმა ქართველმა ინტელექტუალებმა შექმნეს ეროვნული იდენტობის ინკლუზიური კონცეფცია, რომელიც რელიგიურად და ეთნიკურად განსხვავებული ჯგუფების ქართველი ერის ფარგლებში გაერთიანების შესაძლებლობას შეიცავდა.

სწორედ ამ დროს, 1870-იანი წლებიდან, ქართველმა ინტელექტუალებმა დაიწყეს მსჯელობა საქართველოში მცხოვრები ებრაელების როლისა და ადგილის შესახებ ქართული ეროვნული ერთობის ფარგლებში. ამ პროცესში ისინი აკრიტიკებდნენ ებრაელთა დევნასა და მათთვის სამოქალაქო და რელიგიური უფლებების შეზღუდვას რუსეთის იმპერიასა და ევროპის ზოგიერთ ქვეყანაში. ისინი მიიჩნევდნენ, რომ ებრაელები, როგორც სრულფასოვანი და თანასწორუფლებიანი მოქალაქეები, ჩართული უნდა ყოფილიყვნენ საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში. სწოედ ამ პერიოდში გაჩნდა ტერმინი ქართველი ებრაელი, რომელიც ღირსებისა და თანასწორობის გამომხატველი იყო.

ამ დისკუსიის ამსახველ რამდენიმე საგულისხო მაგალითს შემოგთავაზებთ. 1871 წელს ნიკო ნიკოლაძე წერდა იმის შესახებ, რომ ებრაელ და ქრისტიან ბაშვებს უნდა ჰქონოდათ განათლების მიღების თანაბარი შესაძლებლობა, თანაბარი სამომავლო პერსპექტივები და ზოგადად, თანასწორი სამოქალაქო უფლებები.[2]

ასევე სერგეი მესხიც, 1875 წელს ხაზს უსვამდა იგივე აუცილებლობას და ოპტიმისტურად აღნიშნავდა:

„ჩვენ თუ არა, ჩვენი შვილები და შვილის-შვილები მაინც მოესწრებიან იმ დროს, როდესაც ურიები/ებრაელბი თანამოქალაქენი და თანა მოძმენი შეიქნებიან ქრისტიანებისა [...] და ეს მოხდება, უიჭველია, მხოლოდ მაშინ, როცა კანონი და ხალხი ნამდვილ ადამიანად იცნობს [მათ], როცა არავინ მოსთხოვს, რომ მაინცა და მაინც თავიანთი ხალხოსნობა და სარწმუნოება დააგდონ და სხვა რომელიმე მიიღონ, ერთის სიტყვით, როცა იმათაც ყველა ის უფლებანი მიენიჭებათ, რაც სხვა მოქალაქეებს აქვსთ."[3]

1883 წელს კი გრიგოლ ვოლსკი აღნიშნავდა, რომ ქართველი ებრაელები უნდა შეერთებოდნენ დანარჩენ ქართველობას, რადგან მათ ქართველებთან საზიარო წარსული და კულტურა ჰქონდათ. ქართველებსა და ებრაელებს შორის ეთნიკური და რელიგიური განსხვავება, მისი აზრით, არ ქმნიდა დაბრკოლებას ამ ერთიანობისათვის, რადგან, მისი თქმით, მის ახალ დროში „სარწმუნოება სინდისის საქმედ მიაჩნიათ,“ და ამ „განათლებულ საუკუნეს“ „სისხლზე" ვერ  შეჰკადრებენ ლაპარაკს!"[4]

მე-19 საუკუნის ქართული ინტელექტუალური დისკურსი, თავის მხრივ, მნიშვნელოვნად განსაზღვრა წინარე პერიოდის ქართულმა საისტორიო და სამართლებრივმა ტრადიციამ. შუა საუკუნეების ქრონიკებში სწორედ ებრაელებთან არის დაკავშირებული ქართველთა კოლექტიური მეხსირებისათვის განმსაზღვრელი მნიშვნელობის მქონე მოვლენები: წმინდა კვართის ჩამოტანა, საქართველოს გაქრისტიანება და პირველი ქრისტიანული ეკლესის აშენება იქ, სადაც წმინდა კვართი იყო დაფლული ებრაელ ქალ სიდონიასთან ერთად. საგულისხმოა, ისიც, რომ ბაგრატიონების სამეფო დინასტია ებრაული წარმოშობის მქონედ იყო მიჩნეული.

რაც შეეხება შუა საუკუნეების ქართულ სოციალურ და სამართლებრივ პრაქტიკას, ისტორიული დოკუმენტების თანახმად, ებრაელები ინტეგრირებულნი იყვნენ ქართულ სოციალურ სტრუქტურაში. ქართული სამართალი ებრაელების და ზოგადად, ინდივიდის უფლებებს მისი სოციალური სტატუსის და არა რელიგიური თუ ეთნიკური კუთვნილების მიხედვით განსაზღვრავდა. ებრაელებს რელიგიური ნიშნით არ ეკისრებოდათ დამატებითი გადასახადი, რაც აღსანიშნავი ფაქტია შუა საუკუნეებისათვის, როდესაც აღმსარებლობა განსაზღვრავდა ინდივიდის იდენტობასა და, ხშირ შემთხვევაში, მის სოციალურ და სამართლებრივ სტატუსსაც.

მე-19 საუკუნის ზემოთ აღწერილი ქართული ინტელექტუალური დისკურსი სულაც არ გულისხმობს იმას, რომ საქართველოში არ იყო ანტისემიტური სტერეოტიპები, ცრურწმენები, ან ამ ნიადაგზე ჩადენილი ძალადობის ფაქტები. პირიქით, ის სწორედ მათ საპირისპიროდ ჩამოყალიბდა, რადგან ეს შეუწყნარებლობა არ მიიჩნეოდა ნორმად და, მით უფრო, სასურველად. პირიქით, განიხლებოდა როგორც არაჯანსაღი და ქართულ ღირებულბებთან შეუთავსებელი მოვლენა.[5] სწორედ იმიტომ, რომ ყოფითმა იუდოფობამ ვერ ჰპოვა ინტელექტუალური მხარდაჭერა, ის არ გადაიზარდა თანმიმდევრულ ანტისემიტურ იდეოლოგიასა და ქმედებაში. ეს გამოცდილება უნდა ამუშავდეს ახლაც, როდესაც თანამედროვე გლობალური ტენდენციები, მათ შორის ანტიისრაელური და ანტისემიტური განწყობები, სოციალური მედიის მზარდი გავლენის პირობებში საქართველოშიც პოულობს დასაყრდენს. ისევე როგორც გლობალურად, ახალგაზრდები ყველაზე მეტად არიან მოწყვლადები ამ ბრმა შეუწყნარებლობის წინაშე. ამიტომ, ვფიქრობ, საქართველოში ჩამოყალიბებული კულტურული გამოცდილება და ღირებულებები კვლავ უნდა ამუშავდეს ანტისემიტური განწყობებისაგან თავის დასაცავად. ეს გამოცდილება და  ღირებულებები ჩვენი საზოგადოების იმუნურ სისტემას ქმნის და უზუნვლოფს მისი სიჯანსაღის შენარჩუნებას. ამ იმნურ სისტემას კი, თავის მხრივ, მუდმივი გაძლიერება და შენარჩუნება სჭირდება და განათლების როლი ამ თვალსაზისით განსაკუთრებით მნიშვნლოვანია.

და ბოლოს, მინდა დავასრულო სიტყვებით, რომლებმაც აღნიშნა ჰოლოკოსტის დასასრული - „ამ ისრაელ ხაი“ – „ისრაელის ერი ჯერ კიდევ ცოცხალია.“ 1945 წელს, ბერგენ-ბელსენის გათავისუფლებულ საკონცენტრაციო ბანაკში წარმოთქმული ეს სიტყვები არა მხოლოდ ებრაელი ხალხის შეუპოვარი სიცოცხლისუნარიანობის, არამედ ზოგადად, სიცოცხლის სიკვდილზე გამარჯვების სიმბოლო იყო. დღეს ეს შეძახილი ებრაელი ხალხის ამჟამინდელი ბრძოლის არაოფიციალური მოტოა და იმედია, მისი გამარჯვება კვლავ უარესი დესტრუქციის თავიდან აცილების  მომასწავებელი იქნება მსოფლიოსთვის, რომელიც დღეს, თითქოს, კვლავ ნათლისა და ბნელის დაპირისპირების მოწმე ხდება.

                                                                                    ფოტო: დავით გველესიანის “ლოცვა სინაგოგაში”

[1] Rabbi Jonathan Sacks, “The Mutating Virus: Understanding Antisemitism,”  27 September, 2016, https://www.youtube.com/watch?v=uwN1WuDwIf0&t=1181s

[2] ნ. სკანდელი, „ურიების მდგომარეობა საქართველოში,“ დროება, 1871, N 32, გვ. 3.

[3] სერგეი მესხი, „ებრაელების შესახებ,“ დროება, 1875, N 9, გვ. 1.

[4] გრიგოლ უმწიფარიძე, „ებრაელების საქმე ჩვენში,“ დროება, 1883, # 186, გვ. 1-3.

[5] იხ. მაგალითად, ანტონ ფურცელაძის სტატია გაზეთში „ივერია,“ 1895, N 246, გვ. 1.